باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - روابط میان روسیه و آذربایجان در ماه‌های اخیر به سطحی از تنش رسیده که در سال‌های گذشته بی‌سابقه بوده است. این بحران که با بازداشت‌های گسترده، تفتیش دفاتر رسانه‌ای، و اتهامات متقابل دیپلماتیک همراه شده، ریشه در مجموعه‌ای از حوادث دارد که از دراوایل تیر ماه ۱۴۰۴ در شهر یکاترینبورگ روسیه آغاز شد. 

ریشه‌های بحران 
بازداشت‌ها در یکاترینبورگ و واکنش‌های متقابل در اوایل تیرماه توسط نیرو‌های امنیتی روسیه در یکاترینبورگ بیش از ۵۰ شهروند آذربایجانی‌تبار را در عملیاتی گسترده بازداشت کردند. این عملیات، به گفته مقامات روسی، در راستای تحقیقات پرونده‌های کیفری مربوط به جرایم سنگین، از جمله قتل‌های زنجیره‌ای دهه ۲۰۰۰، انجام شد. با این حال، مرگ دو برادر آذربایجانی‌تبار، حسین و زیادالدین صفراف، در جریان این بازداشت‌ها، موجی از واکنش‌ها را در باکو برانگیخت. کمیته تحقیقاتی روسیه اعلام کرد که یکی از این افراد بر اثر نارسایی قلبی درگذشته، اما علت مرگ نفر دوم همچنان در حال بررسی است. باکو ادعا کرد که این دو نفر در نتیجه ضرب‌وجرح شدید جان باخته‌اند و پرونده‌ای کیفری به اتهام قتل عمد علیه نیرو‌های انتظامی روسیه تشکیل داد.

وزارت امور خارجه آذربایجان با احضار کاردار موقت سفارت روسیه، پیوتر ولوکف، اعتراض شدیدی به این عملیات ابراز کرد و آن را «قتل هدفمند و غیرقانونی» توصیف نمود. در مقابل، مسکو در دوم جولای ۲۰۲۵ سفیر آذربایجان، رحمان مصطفی‌یف، را احضار کرد و اقدامات باکو را «غیردوستانه» و تلاشی برای دخالت در امور داخلی روسیه دانست. این واکنش‌های متقابل، زمینه‌ساز تشدید تنش‌ها شد.

یورش به دفتر اسپوتنیک: اتهامات جاسوسی و قاچاق مواد مخدر
تنش‌ها در ۹ تیرماه با یورش پلیس باکو به دفتر خبرگزاری اسپوتنیک در این شهر به اوج خود رسید. در این عملیات، ایگور کارتاوف، مدیر اجرایی، و یوگنی بلوسوف، سردبیر این خبرگزاری، به همراه پنج نفر دیگر بازداشت شدند. وزارت کشور آذربایجان ادعا کرد که این افراد به اتهام کلاهبرداری، فعالیت اقتصادی غیرقانونی، و پولشویی بازداشت شده‌اند.

برخی رسانه‌های محلی باکو حتی مدعی شدند که دو نفر از بازداشت‌شدگان مأموران سرویس امنیت فدرال روسیه (FSB) هستند، ادعایی که تاکنون تأیید رسمی نشده است. در اقدامی که به نظر می‌رسد تلافی‌جویانه باشد، مقامات آذربایجانی اتهامات سنگین‌تری را مطرح کردند و اعلام داشتند که دو گروه جنایی متشکل از اتباع روس در باکو متلاشی شده‌اند. این گروه‌ها به قاچاق مواد مخدر از ایران و کلاهبرداری سایبری متهم شدند.

 این اتهامات، به‌ویژه ادعای قاچاق مواد مخدر از ایران، با توجه به قوانین سختگیرانه ایران در قبال قاچاق مواد مخدر، با تردید‌هایی از سوی تحلیلگران روس مواجه شده است. کرملین این بازداشت‌ها را «واکنشی بیش از حد احساسی» توصیف کرد و خواستار مذاکره برای آزادی بازداشت‌شدگان شد. دمیتری کیسلیوف، مدیر کل آژانس خبری روسیا سیگودنیا (روسیه امروز)، اتهامات علیه کارکنان اسپوتنیک را «مضحک» خواند و مدعی شد که این اقدامات بخشی از یک برنامه عمدی برای تخریب روابط میان دو کشور است.  تصاویر منتشرشده از بازداشت‌شدگان که آثار ضرب‌وجرح بر چهره آنها مشهود بود، به انتقادات مسکو از رفتار خشن پلیس باکو دامن زد.

اتهامات جدید: ارتباط دیاسپورای آذربایجانی با سرویس‌های اطلاعاتی اوکراین 
یکی از جدی‌ترین اتهامات اخیر علیه دیاسپورای آذربایجانی در روسیه، ادعای ارتباط برخی از اعضای این جامعه با سرویس‌های اطلاعاتی اوکراین است. گزارش‌هایی در رسانه‌های روسی و پست‌های که در شبکه اجتماعی منتشر شده مدعی‌اند برخی از آذربایجانی‌های بازداشت‌شده در یکاترینبورگ در عملیات پهپادی کی‌یف علیه فرودگاه‌های روسیه در هفته‌های اخیر نقش داشته‌اند. این گزارش‌ها ادعا می‌کنند که این افراد با هماهنگی سرویس‌های اطلاعاتی اوکراین و اسرائیل فعالیت می‌کردند، اتهامی که هنوز شواهد مستقل برای تأیید آن ارائه نشده است.

با این حال، این ادعا‌ها فضای روابط دوجانبه را بیش از پیش متشنج کرده و به سوءظن مسکو نسبت به فعالیت‌های دیاسپورای آذربایجانی دامن زده است. کنستانتین زاتولین، معاون اول کمیته امور کشور‌های همسود دومای دولتی روسیه، این اتهامات را نشانه‌ای از «بازی دوگانه» باکو دانست و مدعی شد که آذربایجان با استفاده از این حوادث به‌عنوان بهانه، به دنبال جلب حمایت غرب و کاهش وابستگی به روسیه است. این اتهامات، همراه با بازداشت‌های متقابل، به گمانه‌زنی‌ها درباره تلاش باکو برای تضعیف روابط با مسکو دامن زده است.

دیدگاه کنستانتین زاتولین: روابط غیراستراتژیک با آذربایجان
کنستانتین زاتولین، معاون اول کمیته امور کشور‌های همسو در دومای دولتی روسیه، در اظهاراتی تند علیه سیاست‌های باکو، تأکید کرد که آذربایجان سال‌هاست روابط دوستانه با روسیه را تنها در ظاهر حفظ کرده و در واقع به دنبال سیاست خارجی مستقل و نزدیکی به غرب است. او در مصاحبه‌ای با «دیلی استورم» اظهار داشت: «ما در توهم این هستیم که با آذربایجان شراکت استراتژیک داریم. این کشور نه عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا است و نه سازمان پیمان امنیت جمعی.

پس از موفقیت در جنگ دوم و سوم قره‌باغ، باکو دیگر نیازی به دوستی نمایشی با روسیه نمی‌بیند». زاتولین با اشاره به بازداشت‌های یکاترینبورگ، این اقدامات را بهانه‌ای برای باکو دانست تا روابط خود با مسکو را بازنگری کند. او مدعی شد که باکو از این حوادث برای پیشبرد سیاست‌های ضدروسی خود سوءاستفاده می‌کند و به دنبال جلب حمایت کشور‌های غربی، به‌ویژه بریتانیا و اتحادیه اروپا، است. او همچنین انتقاد کرد که مسکو در واکنش به رفتار‌های باکو، تاکتیک‌های نادرستی به کار برده و به‌جای پاسخ قاطع، با اظهارات ضعیفی مانند «ما متأسفیم» یا «نمی‌فهمیم» به این اقدامات پاسخ داده است. 
زاتولین تأکید کرد که آذربایجان از تقابل روسیه با غرب سوءاستفاده کرده و رفتار‌هایی را اتجام می‌دهد که پیش‌تر از این برای باکو امکان‌پذیر نبود. او خواستار واکنش سخت‌تر مسکو، از جمله اخراج سفیر آذربایجان، شد.

اتهامات و انتقادات علیه آذربایجان
علاوه بر اتهامات مربوط به ارتباط دیاسپورای آذربایجانی با اوکراین، منابع مختلف دیگر نیز به اقدامات باکو انتقاد کرده‌اند. به گفته زاتولین، باکو با برگزاری رژه‌های متعدد پس از پیروزی در قره‌باغ و اقدامات تحریک‌آمیز مانند «توهین به پرچم دیگر کشورها»، به دنبال نمایش اقتدار خود است. گزارش‌هایی از رسانه‌های غربی مانند رویترز و یورونیوز نیز به بازداشت کارکنان اسپوتنیک به اتهام جاسوسی و قاچاق مواد مخدر اشاره کرده‌اند، اما این اتهامات را در چارچوب تشدید تنش‌های دیپلماتیک تحلیل کرده‌اند.

مسکو تایمز گزارش داد که باکو با لغو برنامه‌های فرهنگی روسیه و خودداری از میزبانی مقامات روس، به دنبال فاصله گرفتن از مسکو است. اتهامات باکو علیه نیرو‌های انتظامی روسیه مبنی بر «شکنجه و قتل هدفمند» در یکاترینبورگ نیز از سوی مسکو رد شده است. وزارت امور خارجه روسیه این اتهامات را «دخالت در امور داخلی» خود خواند و تصاویر منتشرشده از بازداشت‌شدگان در باکو را نشانه‌ای از رفتار خشن پلیس آذربایجان دانست. راشا تودی نیز این بازداشت‌ها را تلاشی برای «تخریب روابط دوجانبه» توصیف کرد و ادعا‌های باکو درباره قاچاق مواد مخدر را غیرقابل‌باور خواند، به‌ویژه با توجه به موضع سختگیرانه ایران در برابر قاچاق.

یکی دیگر از نقاط تنش، سقوط هواپیمای شرکت آزال در دسامبر ۲۰۲۴ در قزاقستان است که باکو مدعی است توسط پدافند هوایی روسیه در گروژنی هدف قرار گرفته است. اگرچه ولادیمیر پوتین عذرخواهی کرد، اما روسیه در این حادثه از پذیرش مسئولیت کامل خودداری نمود، امری که به گفته یورونیوز باعث خشم باکو و تشدید تنش‌ها شد. رسانه‌های آذربایجانی مانند «کالیبر» گزارش داده‌اند که باکو خواستار عذرخواهی رسمی پوتین است و در غیر این صورت ممکن است موضوع را به دادگاه‌های بین‌المللی بکشاند.

تحلیل‌های به‌روز و نقش عوامل خارجی 
تحلیلگران روس، از جمله زاتولین، معتقدند که تشدید تنش‌ها توسط طرف‌های ثالث، به‌ویژه کشور‌های غربی، دامن زده می‌شود. راشا تودی در گزارشی به تاریخ ۱ جولای ۲۰۲۵ (۹ تیرماه)، ادعا کرد که باکو تحت فشار واشنگتن و لندن عمل می‌کند و به دنبال تبدیل شدن به پایگاهی برای اقدامات ضدایرانی و ضدروسی است. ایزوستیا از معتبرترین رسانه‌های روسی نیز به نقش بریتانیا در تحریک این تنش‌ها اشاره کرد و مدعی شد که غرب پس از شکست در پرونده ایران، به دنبال بی‌ثباتی در قفقاز است.

وودموستی دیگر رسانه روس در تحلیلی به تاریخ ۳۰ ژوئن ۲۰۲۵ (۸ تیرماه)، غیبت الهام علی‌اف در رژه روز پیروزی مسکو در ۹ مه ۲۰۲۵ (۱۹ اردیبهشت) را نشانه‌ای از نارضایتی عمیق باکو از مسکو دانست. مسکو تایمز رسانه منتقد کرملین در گزارشی به تاریخ ۱۰ تیرماه، به نقل از کارشناسان، تأکید کرد که آذربایجان پس از پیروزی در قره‌باغ به یک قدرت منطقه‌ای تبدیل شده و به دنبال سیاست خارجی عمل‌گرایانه‌تر است، اما این موضوع را به‌عنوان تلاش برای نزدیکی به غرب و دوری از روسیه تفسیر کرد. همچنین جام‌نیوز نیز گزارش داد که باکو فعالیت خانه فرهنگ روسیه را به دلیل «فعالیت‌های غیرقانونی» متوقف کرده و آنها را پوششی برای عملیات اطلاعاتی خارجی دانست.

روابط اقتصادی: تضاد با تنش‌های سیاسی 
با وجود تنش‌های سیاسی، روابط اقتصادی میان روسیه و آذربایجان همچنان قوی است. حجم تجارت دوجانبه در سه‌ماهه اول ۲۰۲۵ به ۱.۲ میلیارد دلار رسید و روسیه سومین شریک تجاری بزرگ آذربایجان پس از ایتالیا و ترکیه است. بیش از ۷۰ نهاد منطقه‌ای روسیه با آذربایجان همکاری می‌کنند و دو کشور در حال بررسی ایجاد یک پارک صنعتی مشترک هستند. با این حال، این همکاری‌های اقتصادی در سایه تنش‌های سیاسی بسیار شکننده به نظر می‌رسند.

چشم‌انداز آینده
تنش‌های کنونی میان روسیه و آذربایجان، که با بازداشت‌های متقابل، اتهامات جاسوسی و قاچاق مواد مخدر، و ادعا‌های ارتباط دیاسپورای آذربایجانی با اوکراین همراه شده، روابط دو کشور را به مرحله‌ای بحرانی رسانده است. اقدامات باکو، از جمله یورش به دفتر اسپوتنیک و لغو برنامه‌های فرهنگی روسیه، به‌عنوان تلاشی برای تضعیف روابط با مسکو و نزدیکی به غرب تفسیر می‌شود. اتهامات علیه دیاسپورای آذربایجانی در روسیه، به‌ویژه ادعای همکاری با سرویس‌های اطلاعاتی اوکراین، به این تنش‌ها بعد جدیدی بخشیده است.

کرملین خواستار گفت‌و‌گو برای حل این بحران است، اما واکنش‌های تند باکو و اتهامات متقابل، چشم‌انداز حل سریع این اختلافات را تیره کرده است. آیا این تنش‌ها به قطع کامل روابط منجر خواهد شد یا گفت‌و‌گو‌های دیپلماتیک می‌توانند روابط را به مسیر همکاری بازگردانند؟ پاسخ به این پرسش‌ها به توانایی دو طرف در مدیریت این بحران و مقاومت در برابر فشار‌های خارجی بستگی دارد.

*کارشناس مسائل روسیه