باشگاه خبرنگاران جوان؛ حسین مهدی تبار- به گزارش اوراسیاویو، در حالی‌که جنگ اوکراین همچنان تمرکز راهبردی مسکو را به خود مشغول کرده، نفوذ سنتی روسیه در منطقه قفقاز جنوبی به‌ویژه در ارمنستان و جمهوری آذربایجان رو به کاهش گذاشته است؛ تحولی که زمینه را برای ورود بازیگران جدیدی چون ترکیه، اتحادیه اروپا و ایالات متحده آمریکا فراهم کرده است.

در تاریخ ۱۰ ژوئیه، نخست‌وزیر ارمنستان، نیکول پاشینیان، و رئیس‌جمهور آذربایجان، الهام علی‌اف، در ابوظبی بدون حضور هیچ میانجیگری از جمله روسیه، درباره توافق صلح احتمالی دیدار و گفت‌وگو کردند. به گزارش اوراسیاویو، اگرچه این دیدار به توافق نهایی منجر نشد، اما دو کشور در بیانیه‌ای مشترک بر ادامه مذاکرات دوجانبه و اقدامات اعتمادساز تأکید کردند؛ امری که از کاهش نقش روسیه در این فرآیند حکایت دارد.

تحلیلگران معتقدند که این تحولات، نتیجه روندی تاریخی است که از جنگ ۴۴ روزه سال ۲۰۲۰ بر سر منطقه قره‌باغ آغاز شد. در آن زمان، روسیه نقش میانجی را ایفا کرد و با نظارت بر آتش‌بس، بار دیگر جایگاه سنتی خود را به عنوان تضمین‌کننده صلح در منطقه تثبیت کرد. اما به‌گفته رئوف میرگادیروف، تحلیلگر آذربایجانی، این آتش‌بس «نقطه آغاز یک تغییر تاریخی» بود.

به گزارش اوراسیاویو، میرگادیروف می‌گوید: «پس از بیش از ۳۰ سال منازعه، هر دو کشور به یکدیگر نزدیک‌تر شده‌اند و در عین حال، از روسیه فاصله گرفته‌اند. اکنون هر دو خواستار رهایی از نفوذ روسیه هستند و جنگ اوکراین فرصت این رهایی را فراهم کرده است.»

از سوی دیگر، تحلیلگران ارمنی نیز می‌گویند که ایروان این وضعیت را فرصتی برای کاستن از وابستگی تاریخی به مسکو می‌داند. روبن مهرابیان از مؤسسه مطالعات امنیتی ارمنستان معتقد است: «روسیه می‌خواست ارمنستان در یک منازعه ابدی باقی بماند تا همیشه به‌عنوان ناجی ظاهر شود و حضور دائمی‌اش را توجیه کند، اما اکنون ایروان به‌دنبال حل و فصل اختلافات و پایان دادن به حضور روسیه در کشور است.»

تنش‌های اخیر، از جمله بازداشت سامول کاراپتیان، میلیاردر روس-ارمنی و همچنین دستگیری اسقف کلیسای ارمنی، بغراط گالستانیان، بر شدت بحران میان مسکو و ایروان افزوده است. این بازداشت‌ها به‌گفته تحلیلگران، تلاشی برای مقابله با نفوذ سیاسی روسیه در آستانه انتخابات سال آینده تلقی می‌شوند.

در سوی دیگر، روابط باکو و مسکو نیز با چالش مواجه شده است. از جمله لغو دیدارهای سطح بالا، ممنوعیت ورود معاون نخست‌وزیر روسیه به آذربایجان و همچنین لغو برنامه‌های فرهنگی روسی در باکو. این اقدامات در پی مرگ دو شهروند آذربایجانی در جریان حمله پلیس روسیه در یک عملیات جنجالی صورت گرفت.

موضوع گذرگاه زنگزور نیز از دیگر نقاط اصطکاک است. بر اساس توافق آتش‌بس ۲۰۲۰، قرار بود گذرگاه زنگزور میان آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان از طریق خاک ارمنستان بازگشایی شود، و نیروهای امنیتی روسیه (اف‌اس‌بی) بر آن نظارت داشته باشند. اما به گزارش اوراسیاویو، ایروان این مسیر را تهدیدی برای حاکمیت ملی خود می‌داند و هرگونه استقرار خارجی را پس از توافق صلح رد کرده است. حتی باکو نیز اکنون ترجیح می‌دهد که مذاکرات مستقیم با ایروان داشته باشد تا تکیه بر نقش‌آفرینی روسیه.

از دید برخی ناظران، تسلط بر گذرگاه زنگزور برای روسیه تنها مسیر باقی‌مانده برای حفظ جایگاه ژئوپلیتیکی‌اش در منطقه است. اما ترکیه نیز با استفاده از ضعف روسیه، در حال پیشروی برای ایفای نقش امنیتی در منطقه است.

در همین حال، جمهوری آذربایجان با بهره‌برداری از مسیرهای تجاری جایگزین، به یک گره ترانزیتی مهم میان روسیه، ترکیه و اروپا تبدیل شده است. به‌گفته پاول گابل، پژوهشگر بنیاد جیمزتاون، «الهام علی‌اف اکنون دریافته که روسیه به آذربایجان به همان اندازه نیاز دارد که آذربایجان به روسیه وابسته است.»

از سوی دیگر، ارمنستان نیز به‌دنبال بازسازی روابط با ترکیه و کاهش وابستگی اقتصادی به روسیه است. سفر اخیر پاشینیان به آنکارا و دیدار با اردوغان، اولین دیدار کاری سیاسی میان دو کشور پس از دهه‌ها قطع رابطه بود. به گزارش اوراسیاویو، بازگشایی مرز ترکیه می‌تواند ارمنستان را به بازارهای اروپایی متصل کند و نقش روسیه را در اقتصاد ارمنستان کمرنگ‌تر سازد.

با این حال، ایروان تلاش می‌کند تنوعی از روابط خارجی را برقرار کند. مهرابیان می‌گوید: «ما با اتحادیه اروپا و آمریکا برای ارتقای سطح همکاری در حال مذاکره هستیم. با آمریکا منشور همکاری راهبردی امضا کرده‌ایم و قوانین هماهنگ با اتحادیه اروپا را نیز تصویب کرده‌ایم، هرچند می‌دانیم مسیر عضویت طولانی است.»

این روندها، همگی نشانه‌هایی از افول نقش روسیه در قفقاز جنوبی و ظهور نظم تازه‌ای در منطقه‌اند؛ نظمی که در آن، کشورهای منطقه و بازیگران نوظهور تلاش می‌کنند موازنه‌ای جدید رقم بزنند.