باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - سفر امروز دکتر مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران به ارمنستان به‌عنوان بخشی از تور منطقه‌ای که شامل بازدید از کشور بلاروس نیز می‌شود، نقطه عطفی در دیپلماسی همسایگی ایران است. این سفر که دومین دیدار رسمی رئیس‌جمهور از یک همسایه شمالی پس از آغاز به کار دولت چهاردهم محسوب می‌شود، در بسترتحولات حساس قفقاز جنوبی و پس از توافق صلح ارمنستان و آذربایجان با میانجی‌گری آمریکا، موسوم به «مسیر ترامپ» (TRIPP)، انجام می‌گیرد.

پزشکیان در گفت‌وگوی تلفنی اخیر با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، بر ضرورت حفظ تمامیت ارضی ارمنستان و جلوگیری از تبدیل کریدور‌های منطقه‌ای، به‌ویژه کریدور زنگزور، به ابزاری برای نفوذ قدرت‌های بیگانه تأکید کرد. او اظهار داشت: «باید اطمینان حاصل شود که راه‌گذر قفقاز واقعا مسیر صلح و توسعه خواهد بود، نه ابزار تحقق اهداف سلطه‌جویانه بیگانگان.» پاشینیان نیز تعهد ارمنستان به حفظ منافع ایران را تأیید کرد و اطمینان داد: «هیچ توافقی بدون رعایت حساسیت‌های ایران و حفظ منافع ایران امضا نخواهد شد.»
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، در مقاله‌ای در ارمن‌پرس، روزنامه دولتی ارمنستان این سفر را «فرصتی برای بازتعریف همکاری‌های استراتژیک» توصیف کرد و افزود: «ایران و ارمنستان با تکیه بر پیوند‌های تاریخی و منافع مشترک، می‌توانند در برابر چالش‌های ژئوپلیتیکی منطقه‌ای ایستادگی کنند.» او در مصاحبه اخیر خود تأکید کرد که «حضور قدرت‌های فرامنطقه‌ای، به‌ویژه آمریکا، در قفقاز با هدف بی‌ثباتی‌سازی منطقه بوده و این سفر پیامی برای حفظ استقلال منطقه است.» همچنین، تماس اخیر علی لاریجانی، دبیر شورای عالی امنیت ملی ایران، با آرمن گریگوریان، همتای ارمنی خود، بر هماهنگی امنیتی برای مقابله با طرح‌هایی مانند کریدور زنگزور تأکید داشت.

لاریجانی هشدار داد: «هرگونه تغییر در جغرافیای سیاسی قفقاز که منافع ایران را نادیده بگیرد، غیرقابل قبول است.» درهمین رابطه واهان کوستانیان، معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، در مصاحبه‌ای تاکید کرد: «روابط تهران ــ ایروان هرگز موضوع معامله ژئوپلیتیکی نخواهد بود». به‌هر حال سفر دکتر پزشکیان در یکی از حساس‌ترین برهه‌های زمانی سیاست‌خارجی کشورمان و منطقه قفقازجنوبی می‌تواند دارای پیام‌های متعددی برای کشور‌های دوست و رقیب در منطقه و همچنین قدرت‌های فرامنطقه‌ای داشته باشد. همچنین گسترش و تحکیم روابط دوجانبه با ارمنستان یکی از مهم‌ترین کشور‌های همسایه می‌تواند جا پای ایران را در منطقه قفقاز و اوراسیا مستحکم کرده و از شیطنت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای جلوگیری کند.  

تقویت پیوند‌های فرهنگی برپایه تاریخی مشترک
روابط فرهنگی ایران و ارمنستان ریشه در تاریخ چند هزار ساله هم‌زیستی دارد که تا امروز ادامه یافته است. جامعه ارامنه ایران، با جمعیتی حدود ۱۰۰هزار نفر و دو کرسی نمایندگی در مجلس، نمونه‌ای از هم‌زیستی مسالمت‌آمیز و مشارکت فعال در ساختار سیاسی و اجتماعی ایران است. این پیوند فرهنگی در اشتراکاتی مانند جشن‌های باستانی (مهرگان ایرانی و ناواسارد ارمنی) و معماری مشترک، مانند کلیسا‌های ارمنی در جلفای اصفهان و یا مسجد کبود در ایروان که در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند، نمود یافته است.

سفر رئیس‌جمهور فرصتی برای تقویت این پیوند‌ها از طریق ابتکارات علمی و فرهنگی است. داده‌های سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که حدود ۵۰۰ دانشجوی ارمنی در دانشگاه‌های ایران مشغول به تحصیل هستند و این تعداد می‌تواند با ایجاد بورسیه‌های مشترک افزایش پیدا کند. همچنین، گردشگری فرهنگی بین دو کشور پتانسیل بالایی دارد؛ در سال ۲۰۲۴، حدود ۵۰هزار گردشگر ایرانی از ارمنستان بازدید کردند و با لغو روادید از سال ۲۰۱۶، این رقم می‌تواند با تبلیغات هدفمند به ۱۰۰هزار نفر در سال برسد.

امضای تفاهم‌نامه‌های فرهنگی در این سفر، مانند ایجاد یک «مرکز مطالعات پارسی ــ ارمنی» در دانشگاه ایروان یا برگزاری جشنواره‌های مشترک فیلم و موسیقی، می‌تواند به تعمیق روابط مردمی کمک کند. تبادلات فرهنگی مستمر می‌توانند اعتماد متقابل را میان دو ملت را افزایش دهند. با این حال، چالش‌هایی مانند تبلیغات منفی برخی رسانه‌های منطقه‌ای و کمبود بودجه برای پروژه‌های مشترک وجود دارد.  
 
وابستگی متقابل اقتصادی
روابط اقتصادی ایران و ارمنستان در دهه گذشته رشد قابل‌توجهی داشته، اما همچنان از ظرفیت‌های موجود عقب است. براساس داده‌های سال ۲۰۲۴، حجم تجارت دوجانبه به حدود ۷۰۰ میلیون دلار رسیده که ایران را به دومین شریک تجاری ارمنستان پس از روسیه تبدیل کرده است. با این حال، تحلیل‌های اقتصادی نشان می‌دهد این رقم می‌تواند با رفع موانع به ۱.۵میلیارد دلار تا سال ۲۰۳۰ افزایش پیدا کند. ایران تأمین‌کننده اصلی گاز طبیعی ارمنستان است و در سال ۲۰۲۴، حدود ۳۶۵ میلیون مترمکعب گاز در ازای دریافت برق به این کشور صادر کرده است (طرح تهاتر گاز ــ برق). این همکاری می‌تواند با سرمایه‌گذاری در خطوط انتقال جدید یا پروژه‌های انرژی تجدیدپذیر به شکل چشمگیری گسترش یابد.  
در همین‌راستا با ابتکار دوطرف همایش تجاری ایران ــ ارمنستان در۲۸مرداد۱۴۰۴همزمان باحضوررئیس‌جمهور کشورمان در ایروان برگزار می‌شود که می‌تواند فرصتی مناسب برای امضای توافقات جدید و ارتقای سطح همکاری‌های اقتصادی باشد. کریدور بین‌المللی شمال ــ جنوب (INSTC) یکی از پروژه‌های کلیدی است که ایران راازطریق ارمنستان به گرجستان، آسیای میانه و اروپا متصل می‌کند.

براساس مطالعات اقتصادی، این کریدور می‌تواند هزینه‌های حمل‌ونقل را تا ۳۰‌درصد کاهش دهد و زمان انتقال کالا را تا ۵۰‌درصد کوتاه کند. بندر چابهار ایران، که با سرمایه‌گذاری ۵۰۰ میلیون دلاری هند توسعه یافته، نقش محوری در این مسیر دارد همچنین ارمنستان می‌تواند برای ایران دروازه کریدور چابهار ــ دریای سیاه باشد. از سوی دیگر ارمنستان نیز با عضویت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا، این توانایی را دارد که به‌عنوان پلی برای ورود کالا‌های ایرانی به بازار‌های اوراسیا و اروپایی عمل کند.

باید به این نکته اشاره کرد که ایران و ارمنستان می‌توانند با تمرکز بر صادرات محصولات مکمل (مانند گاز ایران و صدور خدمات مهندسی) سود متقابلی کسب کنند. سفر دکتر پزشکیان به ارمنستان این پتانسیل را دارد تا سران دو کشور موانع بر سر راه گسترش و ارتقای روابط اقتصادی را مرتفع کنند.  
 
مرز مشترک با ارمنستان خط قرمز ایران
سفر رئیس‌جمهور در بحبوحه تحولات قفقاز جنوبی، به‌ویژه پس از توافق صلح ارمنستان و آذربایجان و طرح مسیر ترامپ برای منطقه، از منظر ژئوپلیتیکی بسیار حیاتی و مهم است. طرح ترامپ، که کریدور زنگزور را به‌عنوان مسیری ۴۳ کیلومتری بین آذربایجان، ارمنستان و نخجوان معرفی می‌کند، تحت نظارت شرکت‌های آمریکایی ساخته می‌شود و می‌تواند دسترسی ایران به ارمنستان را قطع کرده و مرزهایش را با ترکیه (عضو ناتو) هم‌مرز سازد. این موضوع از نظر ایران یک «خط قرمز» است. پزشکیان در گفت‌وگوی تلفنی با پاشینیان تأکید کرد: «راه‌گذر‌های قفقاز نباید ابزار سلطه بیگانگان شوند.» عراقچی نیز در یادداشت خود برای رسانه دولتی ارمنستان هشدار داد: «حضور کشور‌های فرامنطقه‌ای (آمریکا) می‌تواند صلح و ثبات در قفقاز جنوبی را با چالش‌های فراوانی مواجهه سازد». 

رزمایش‌های نظامی آمریکا در ارمنستان در سال‌۲۰۲۴ و ماه‌های اخیر با حضور سربازان آمریکایی، نشان‌دهنده تلاش واشنگتن برای کاهش نفوذ ایران و روسیه در یکی از مهم‌ترین مناطق استراتژیک جهان است.  در سال‌های گذشته جمهوری اسلامی در راستای ارتقای سطح همکاری‌های سیاسی در سال ۱۴۰۱ اقدام به افتتاح کنسولگری در قاپان (سیونیک) کرد که توانست نقش مهمی در حفظ حضور ایران در مناطق مرزی ارمنستان ایفا کند.  

باید به این نکته توجه داشت که همکاری استراتژیک ایران و ارمنستان می‌تواند هزینه‌های ژئوپلیتیکی طرح مسیر ترامپ را برای آمریکا افزایش دهد، مثلا با ایجاد موانع دیپلماتیک یا تقویت مسیر‌های ترانزیتی جایگزین مانند مسیر شمال ــ جنوب یا مسیر دریای سیاه.  اظهارات معاون وزیر امور خارجه ارمنستان، واهان کوستانیان مبنی بر این‌که «ارمنستان هرگز روابط با ایران را قربانی معاملات ژئوپلیتیکی نمی‌کند» نشان‌دهنده تعهد ایروان به تهران است. با این حال، چالش‌هایی مانند واکنش‌های احتمالی جمهوری آذربایجان، ترکیه و آمریکا می‌تواند در آینده عزم دو کشور را برای حفظ همبستگی ژئوپلیتیکی مورد آزمایش قرار دهد.

سناریو‌های پیشنهادی برای گسترش روابط
براساس تاریخ روابط دو کشور، وضع موجود و روند‌های منطقه‌ای و بین‌المللی می‌توان برای تعمیق روابط میان ایران و ارمنستان سناریو‌های متعددی پیشنهاد کرد که در دستور کار دستگاه‌های مختلف کشور به‌ویژه دستگاه دیپلماسی قرار گیرد. سناریو‌هایی که بر همکاری‌های فرهنگی، اقتصادی و ژئوپلیتیکی تمرکز دارند:

• تقویت دیپلماسی فرهنگی و مردمی: تأسیس «شورای مشترک فرهنگی ایران ــ ارمنستان» به منظور ارتقا و هماهنگی برنامه‌های فرهنگی و هنری همچون هفته‌های فرهنگی میان دو کشور، جشنواره‌های فیلم، نمایشگاه‌های میراث پارسی ــ ارمنی. افزایش بورسیه‌های تحصیلی و تبادل دانشجو که یکی از موارد مدنظر و مورد اشاره عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان نیز بوده است. همچنین می‌توان با حمایت از فعالیت‌های فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در ایروان در راستای گسترش آموزش زبان فارسی در میان دانش‌آموزان و دانشجویان ارمنی و یا برگزاری برنامه‌هایی درجهت آشنایی جامعه ارامنه با فرهنگ غنی ایران اشاره کرد که نتیجه این اقدامات، ایجاد و تقویت هویت مشترک و کاهش تبلیغات منفی غرب در میان جوامع خواهد بود. 
• توسعه همکاری‌های اقتصادی و زیرساختی:امضای توافق تجارت آزاد تا سال۲۰۲۶برای رسیدن به حجم تجارت ۱.۵میلیارد دلار از مهم‌ترین برنامه‌هایی است که می‌توان درحوزه اقتصادی میان دو کشوراجرایی کرد. ایجاد صندوق سرمایه‌گذاری مشترک برای پروژه‌های فناوری و انرژی‌های تجدیدپذیر. تکمیل هرچه سریع‌تر کریدور شمال ــ جنوب با سرمایه‌گذاری در مسیر ایران ــ ارمنستان ــ گرجستان، ساخت و راه‌اندازی طرح‌های زیرساختی همچون پالایشگاه در منطقه سیونیک ارمنستان به منظور برطرف کردن نیاز‌های اساسی این کشور به سوخت و وابستگی اقتصادی به ایران از شاخص‌ترین و مهم‌ترین طرح‌های اقتصادی است که می‌توان میان دو کشور پیگیری کرد.
• همکاری استراتژیک و امنیتی: تشکیل کارگروه امنیتی مشترک برای رصد تحولات قفقاز، به‌ویژه کریدورزنگزور. برگزاری مانور‌های نظامی مشترک سالانه باحضور ایران، ارمنستان. تقویت همکاری‌های اطلاعاتی برای مقابله با نفوذ آمریکا و برخی دیگر از کشور‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای. این اقدامات می‌تواند موجب افزایش قدرت بازدارندگی ایران و حفظ ثبات منطقه‌ای شود.  

اهمیت سفر رئیس‌جمهور
سفر دکتر پزشکیان به ارمنستان فرصتی استراتژیک برای تقویت روابط دوجانبه و تثبیت جایگاه ایران در قفقاز جنوبی است. از منظر فرهنگی، این سفرمی‌تواندپیوند‌های تاریخی میان دوکشور راعمیق‌تر کند. ازنظراقتصادی، اتمام طرح‌های زیرساختی پروژه‌هایی مانند کریدور شمال-جنوب و اجرایی‌کردن تجارت آزاد میان تهران و ایروان می‌توانند حجم مبادلات را درسال به ۱.۵میلیارد دلار برسانند. از منظر ژئوپلیتیکی، این سفر پاسخی به نفوذ آمریکا از طریق طرح مسیر ترامپ به منطقه قفقازجنوبی است و ایران را به‌عنوان یک بازیگر کلیدی در حفظ استقلال قفقاز معرفی می‌کند.