سدهای خراسان شمالی به مرز خشکی کامل رسیدند/ نیم‌قرن عقب‌ماندگی در برابر خشکسالی
افت ۵۰ درصدی بارندگی و کاهش بی‌سابقه ورودی سدهای خراسان شمالی، زنگ خطر کم‌آبی و تهدید جدی برای کشاورزی استان را به صدا درآورده است.
باشگاه خبرنگاران جوان - آمار رسمی اداره‌کل هواشناسی خراسان شمالی نشان می‌دهد میزان بارش‌های سال آبی جاری تا پایان شهریور، نسبت به مدت مشابه سال گذشته، ۵۰ درصد کاهش یافته است. این رقم که مطالعات کارشناسی آن را «کم‌سابقه در ۲۰ سال اخیر» توصیف کرده، عملاً بخش عمده ذخایر آبی استان را تحت فشار قرار داده است.
در حالی‌که میانگین بلندمدت بارندگی در استان ۳۶۰ میلی‌متر است، اندازه‌گیری‌ها حاکی از ثبت تنها ۱۸۰ میلی‌متر بارش در این دوره است. هشدار‌های سازمان هواشناسی حاکی از تداوم الگوی کم‌بارشی در پاییز بوده و حتی پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد بارش‌های مهر و آبان نیز کمتر از حد نرمال خواهد بود.
این افت بارش مستقیماً بر ورودی آب به سدها و سفره‌های زیرزمینی اثر گذاشته و عملاً برنامه‌ریزی‌های کشاورزی را در مناطق دیم و حتی بخشی از اراضی آبی متزلزل کرده است. کارشناسان منابع آب هشدار می‌دهند که در صورت عدم مدیریت مصرف، بخشی از اراضی کشاورزی در بهار و تابستان آینده به دلیل کمبود آب از چرخه تولید خارج خواهد شد.
سد بیدواز و باروز در آستانه خشکی کامل
طبق گزارش شرکت آب منطقه‌ای خراسان شمالی، سد بیدواز اسفراین و بارزو در شیروان که یکی از مهم‌ترین منابع تأمین آب کشاورزی منطقه است، در حال حاضر کمتر از یک میلیون مترمکعب آب در مخزن خود دارد و بخش قابل‌توجهی از این حجم نیز رسوب است.
آمار بهره‌برداری نشان می‌دهد این سد در سال‌های نرمال آبی، بین ۶ تا ۸ میلیون مترمکعب ذخیره آب قابل استفاده داشته، اما امسال ورودی آن به کمتر از ۵۰ درصد رسیده است.
سیدعقیل مرتضوی، مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان، هشدار داده که در صورت ادامه شرایط کنونی، تأمین آب سطحی از این سد تا نیمه مهر متوقف می‌شود. در واکنش به این بحران، حفر چند حلقه چاه به عنوان منبع جایگزین در دستور کار قرار گرفته، اما کارشناسان می‌گویند چنین منابعی تنها می‌تواند بخشی از کمبود را جبران کند و آن هم با هزینه انرژی و افت سطح آب زیرزمینی.
کشاورزان منطقه نیز نسبت به زمان‌بندی تأمین آب نگران‌اند و معتقدند قطع زودهنگام آب می‌تواند محصولاتی مثل گوجه، هندوانه و ذرت علوفه‌ای را به شدت تحت‌تأثیر قرار دهد.
افت ورودی آب به سدهای استان؛ نصف میانگین سال قبل
بر اساس داده‌های رسمی شرکت آب منطقه‌ای، مجموع ورودی آب به سدهای استان از ابتدای سال آبی جاری تاکنون، نسبت به مدت مشابه پارسال ۵۰ درصد کاهش داشته است. این افت ورودی نه‌تنها سد بیدباز، بلکه سدهای چندیر و شیرین‌دره بجنورد را نیز تحت‌تأثیر قرار داده و موجب کاهش ذخیره‌سازی شده است.
سد شیرین‌دره که بزرگ‌ترین مخزن آب استان محسوب می‌شود، معمولاً در پایان شهریور حدود ۷۰ میلیون مترمکعب ذخیره دارد، اما امسال این رقم به ۳۵ میلیون مترمکعب رسیده است. کاهش ورودی‌ها به معنای دشواری تأمین نیاز‌های شرب، کشاورزی و حتی بخشی از نیاز‌های صنعتی در ماه‌های آینده است.
متخصصان منابع آب تأکید می‌کنند که بدون اجرای الگوی کشت مناسب و مدیریت مصرف، حتی وجود سدهای بزرگ هم نمی‌تواند تضمین‌کننده پایداری تأمین آب باشد.
تهدید برای بخش کشاورزی؛ از افت تولید تا کاهش سطح زیرکشت
کشاورزی خراسان شمالی به شدت به آب سطحی وابسته است، به‌ویژه در شهرستان‌هایی همچون اسفراین و مانه و سملقان که سهم عمده‌ای از اراضی‌شان زیر پوشش شبکه آبیاری سدهاست. بر اساس آمار سازمان جهاد کشاورزی استان، کاهش تحویل آب سطحی تاکنون باعث کاهش ۵۰ لیتر بر ثانیه‌ای در برداشت از منابع سد بیدباز شده است.
این کاهش فشار مستقیماً بر سطح زیرکشت محصولاتی مانند چغندرقند، ذرت علوفه‌ای و صیفی‌جات وارد کرده است که زمان آبیاری‌شان مصادف با اواخر تابستان و اوایل پاییز است. برآورد اولیه کارشناسان حاکی از افت ۲۰ تا ۳۰ درصدی تولید در برخی محصولات حساس به کم‌آبی است.
از سوی دیگر، محدودیت منابع علوفه‌ای می‌تواند هزینه خوراک دام را افزایش دهد و فشار بیشتری بر دامداران وارد کند که پیش‌تر هم با پیامد خشکسالی مواجه بوده‌اند.
ضرورت برنامه‌ریزی مقابله با بحران آب
کارشناسان و مقامات استانی بر این باورند که بحران کنونی حاصل ترکیبی از عوامل اقلیمی و مدیریتی است.
تغییرات الگوی بارش، افزایش دما و تبخیر، نبود اصلاح الگوی کشت، فرسودگی شبکه‌های آبیاری و بهره‌برداری غیرمجاز از منابع زیرزمینی از مهم‌ترین دلایل این وضعیت اعلام شده است. اقدامات اصلاحی همچون استفاده از سامانه‌های آبیاری تحت فشار، توسعه کشت محصولات کم‌آب‌بر، و آموزش کشاورزان در مدیریت مصرف آب در دستور کار قرار گرفته است.
سازمان هواشناسی نیز با توجه به پیش‌بینی بارش‌های کمتر از حد نرمال، بازنگری در برنامه‌های کشاورزی را ضروری دانسته است. آگاهان اقتصادی و زیست‌محیطی هشدار می‌دهند که تداوم این روند می‌تواند نه‌تنها تولید کشاورزی، بلکه امنیت غذایی و اشتغال روستایی استان را با تهدید جدی مواجه کند.
بحران کم‌آبی در خراسان شمالی با کاهش ۵۰ درصدی بارندگی و افت شدید ورودی سدها، نه تنها کشاورزی استان بلکه امنیت غذایی و اشتغال روستایی را نیز در معرض تهدید جدی قرار داده است. بررسی‌ها و اظهارات کارشناسان نشان می‌دهد که برای عبور از این شرایط، مجموعه‌ای از اقدامات فوری و پایدار باید در دستور کار مسئولان و بهره‌برداران قرار گیرد.
تغییر کشت‌های پرآب‌بر به محصولات مقاوم و کم‌آب‌بر مانند زعفران و گیاهان دارویی، استفاده از تقویم کشت مبتنی بر پیش‌بینی‌های هواشناسی، و اولویت‌دادن به کشت پاییزه از نخستین گام‌های ضروری است که می‌تواند تراکم مصرف آب را در فصل‌های بحرانی کاهش دهد.
فرسودگی کانال‌ها و سیستم‌های انتقال آب، سالانه درصد قابل توجهی از منابع موجود را هدر می‌دهد. جایگزینی آبیاری سطحی با سامانه‌های تحت فشار قطره‌ای و بارانی، بتن‌ریزی و لوله‌گذاری مسیر‌های انتقال، و نصب کنتور‌های هوشمند از جمله اقداماتی است که می‌تواند بهره‌وری شبکه‌های آب‌رسانی را به شکل محسوسی افزایش دهد.
منابع جایگزین آب؛ حفاری کنترل‌شده و تغذیه مصنوعی سفره‌ها
با توقف احتمالی تامین آب سطحی از برخی سدها، حفر محدود چاه‌های اضطراری و استفاده موقت از این منابع، در کنار اجرای طرح‌های تغذیه مصنوعی سفره‌های زیرزمینی، باید با دقت و نظارت اجرایی شود. همچنین استفاده از آب‌های برگشتی تصفیه‌شده، می‌تواند بخشی از نیاز فضای سبز و محصولات غیرخوراکی را تامین کند.
ایجاد کمیته‌های محلی مدیریت آب با حضور کشاورزان، شورا‌ها و کارشناسان، همراه با آموزش‌های کاربردی درباره تکنیک‌های صرفه‌جویی و بهینه‌سازی آبیاری، می‌تواند هم در مدیریت تقاضا و هم در افزایش همراهی بهره‌برداران اثرگذار باشد. مشوق‌های مالی برای کشاورزان صرفه‌جو، انگیزه اجرای این برنامه‌ها را بالا می‌برد.
راه‌اندازی سامانه آنلاین پایش ذخایر سدها و میزان تحویل آب به کشاورزان، استفاده از تصاویر ماهواره‌ای برای ارزیابی سطح زیرکشت و نیاز آبی، و همکاری با دانشگاه‌ها برای پیش‌بینی علمی خشکسالی، از ابزار‌های راهبردی برای مدیریت منابع آب در شرایط بحرانی است.
منبع: تسنیم
