باشگاه خبرنگاران جوان _  به نقل از آستان مقدس حضرت فاطمه معصومه سلام‌الله‌علیها، از روز ملی قم تا ایام معصومیه امسال، شاهد جلوه‌های پرشکوه و رو به رشد ارادت و معرفت به ساحت مقدس حضرت فاطمه معصومه (س) بودیم، از آیین‌ها و مراسم‌های گوناگون تا تبیین فضائل و برکات ایشان توسط سخنرانان و نویسندگان، که ستودنی و شایسته تقدیر است، اما رسالت ما به عنوان متولیان و فعالان عرصه فرهنگ اسلامی، تنها محدود به گرامیداشت مناسبت‌ها و شخصیت‌ها نیست. باید از این فرصت‌ها، برای استخراج، معرفی و تبیین، و ترویج «گفتمانِ مأموریتِ تمدنی» این بانوی قدیسه و تمدن ساز در افق «گام دوم انقلاب اسلامی» استفاده کنیم. در همین راستا، یادداشت ما در سال‌روز ورود پرخیر و برکت بانوی کرامت به قم (۲۳ ربیع‌الاول)، با تأکید بر شعار بنیادی و نخبگانی «قم، جهان‌شهر تمدنی اهل بیت (ع)» که برای «روز ملی قم» تعیین شده است، منتشر گردید. اکنون که آن فصل فرهنگی ۱۷ روزه سپری شده، شایسته است که این «شعار مادر» را نه به عنوان یک شعار نمادین و تبلیغاتی صرف، بلکه به مثابه «بیانیه مأموریت همیشگی» برای فعالان و نهاد‌های مسئول، تعریف و یادآور شویم.

 کار‌ها و گفتمان رایج فرهنگی، گاه در مدار فضائل فردی کریمه‌ی اهل بیت (ع) متوقف می‌شود. در حالی که حضور، سیره و عمکرد ایشان در قم، تنها تجلی فضائلی، چون علم، تقوا و کرامت نیست؛ بلکه یک راهبرد کلان اجتماعی و یک ماموریت الهی را نمایندگی و بازگو می‌کند. راهبردی که پیامد‌های آن تا «آینده پیش رو» تداعی‌گر یک تمدن نوین اسلامی است. اگرچه تولید محتوا و اجرای برنامه‌های متنوع، بستر معرفتی لازم را برای زائران و مخاطبان این آستان ملک پاسبان فراهم می‌آورد، اما گذار از «تبیین فضائل» به «تبیین راهبرد فرهنگی»، امری حیاتی و ضرورتی اجتناب ناپذیر است.

 نوشتار حاضر، در امتداد شعار و بیانیه مأموریت روز ملی قم، تلاشی است تا با تمرکز بر عنوان «کریمه‌ی اهل بیت (ع)، محور گفتمان تمدنی»، دریچه‌ای نو به آینده پیش رو بگشاید. اینک پرسش اساسی این است که چگونه می‌توان ظرفیت «قم، جهان‌شهر تمدنی اهل بیت ع» را که مبتنی بر مأموریت و آثار و برکات حضرت فاطمه معصومه (س) است، به گفتمانی پویا و عملیاتی تبدیل کرد که عناصر و نهاد‌های فرهنگی را به سوی ساخت تمدن نوین اسلامی رهنمون سازد و نه تنها جایگاه ایشان را به عنوان یک الگو جامع و همه جانبه معرفی نماید، بلکه چارچوبی نظری و عملیاتی برای هویت دینی، جامعه شیعی و ساخت آینده‌ای روشن در اختیار فعالان فرهنگی و اجتماعی قرار دهد. این نوشتار، در پی ارائه چارچوب‌های نظری و عملیاتی است تا عملکرد فرهنگی ما، از سطح تکریم و نکوداشت به سطح تبیین و کنشگری فعال در عرصه تحول اجتماعی تبدیل شود.

ضرورت معرفی همه جانبه الگوی فاطمی

در میان ستارگان هدایت در منظومه آسمانی اهل بیت (ع)، حضرت فاطمه معصومه (س)، مظهر کمال بانوی مسلمان و مرجعیت علمی و معنوی شیعه در یکی از مقدس‌ترین سرزمین‌ها و حیاتی‌ترین بزنگاه‌های تاریخی جهان اسلام، جایگاهی منحصر‌به‌فرد دارد. نگاه صرف به منزلت و فضایل معنوی ایشان، ما را از درک ظرفیت عظیم آرمان و آموزه‌ها و برنامه‌ای که ایشان برای امروز و فردای جامعه اسلامی ترسیم می‌کند، بازمی‌دارد. چراکه هجرت و حضور و سیره ایشان در قم، خود یک عملیات تمدن‌ساز و نظام‌ساز بوده است. ما در عصری قرار داریم که نیاز به بازتعریف نقش زن مسلمان در عرصه کلان (جهاد تبیین) و تعهد به آینده موعود بشریت (انتظار فرج) وجود دارد؛ بنابراین بر فعالان، مجاهدان فرهنگی و نهاد‌های اجتماعی که در عرصه الگوسازی برای دختران و بانوان فعالیت می‌کنند، فرض است که در تبیین شخصیت حضرت فاطمه معصومه (س)، از دام معرفی تک‌بعدی و تک‌ساحتی ایشان بپرهیزند. الگوی ارائه شده باید یک الگوی همه جانبه، ذوابعاد و جذاب باشد که علاوه بر ساحت‌های فردی و اخلاقی (قدیسه بودن)، ساحت‌های فرافردی (فعالیت اجتماعی، بصیرت سیاسی، نقش‌آفرینی تمدنی) را نیز به نمایش بگذارد. تنها با برجسته‌سازی این هویت جامع و پویا، می‌توان یک الگوی کامل را به نسل امروز معرفی نمود که توانایی پیروی و الگوگیری در ابعاد مختلف زندگی و جهاد فرهنگی را به آنها ببخشد.

از فضیلت قدسی تا کارآمدی تمدنی

کریمه‌ی اهل بیت (ع) در اوج منزلت‌های انسانی، بانویی کریمه، طاهره و عالمه و معصومه است و در ادبیات جهانی یک «بانوی قدیسه» محسوب می‌شود. اما بُعد کمتر پرداخته‌شده ایشان، نقش آفرینی در مقام یک «بانوی تمدن‌ساز» است؛ یعنی ایفای نقشی فرافردی و اجتماعی که منجر به تولید فرهنگ فاطمی، نظام و آموزه‌های ساختارمند مذهبی و بومی در طول تاریخ شده است.

 باید پرسیده شود که چرا امام صادق (ع) چند دهه قبل از تولد حضرت فاطمه معصومه (س) وعده حضور و دفن ایشان در قم را می‌دهد. چه بسا آثار و برکات بی کران وجودی این دختر بی بدیل رسالت و امامت است که وی را شایسته اینگونه بشارت از سوی امام معصوم (ع) می‌نماید؛ لذا شخصیت و هجرت ایشان صرفا برای عبادت فردی یا کسب کمالات شخصی در سفر به قم نبود، بلکه حضور حماسی و بصیرت‌مدار ایشان، شیوه‌ی مبارزاتی موثردر دفاع از امامت بود که آغازگر بازتولید فرهنگ فاطمی و جریان سازی تاریخی و تمدنی مستمر شیعه در ایران و جهان شد.

به نظر می‌رشد؛ این ماموریت آنقدر بزرگ، حیاتی و ویژه است که گویا یک «معصومه» باید به مدد «امام معصومِ (ع)» زمانه‌ی خویش برسد، و به یاری «امامان معصوم (ع)» پس از خود تا عصرغیبت آخرین ذخیره خدا (عج) بیاید. اینجاست که نگاه ما به لقب «معصومه» نیز متفاوت و با اهمیت‌تر می‌شود؛ اینکه امام رضا (ع) این لقب را به خواهرشان عطا نموده، تا ما را به «مقام عصمت» این بانو در تمام ابعاد فردی و اجتماعی و تمدنی فرا بخواند. گویا که امتداد امام است و ما هیچ تردیدی نباید در الهی و توحیدی بودن این هجرت و ماموریت تمدنی، وجود داشته باشد.

چهارستونِ ماموریت تمدنی بانوی کرامت

مأموریت تمدنی کریمه اهل بیت (ع) دارای اضلاع چهار‌گانه و یک نقشه راه چند مرحله‌ای است که قم را به مرکز ثقل و قلب جهان تشیع تبدیل کرده است:

 ۱. فرهنگ‌سازی از قم به عنوان بستر اولیه؛ حضور پربرکت ایشان و شکل‌گیری حرم مطهرفاطمی، شهر قم را به پایگاه و خاستگاه اصلی علوم اهل‌بیت (ع) تبدیل کرد. این فرهنگ‌سازی عمیق، مبنای تحولات بعدی شد و نهایتاً خاستگاه انقلاب اسلامی گردید و فرهنگ مقاومت را در ایران و جهان تشیع نهادینه ساخت.

۲. ملت‌سازی در ایران از رهگذرتثبیت هویت اسلامی؛ حضور ایشان موجب تثبیت هویت دینی ایران بر پایه تشیع شد و در عمل به ملت‌سازی و سپس نظام‌سازی (استقرار نظام جمهوری اسلامی) مشروعیت معنوی و پشتوانه فکری و فقهی بخشید.

۳. امت‌سازی در جهان در افق نهایی؛ امروز، شعاع نورانی حرم مطهر فاطمی به کانون وحدت و بصیرت جهانی شیعه تبدیل شده و در حال ایفای نقش در مرحله‌ی «امت‌سازی» است؛ یعنی پیوند زدن دل‌ها و ملت‌ها حول محور ولایت و ایجاد زمینه برای بیداری اسلامی و انسانی.

۴. پیوند فرهنگ فاطمی با نهضت انتظار فعال به عنوان مأموریت غایی؛ این همه مجاهدت و تحول و نقش‌آفرینی نیست جز برای زمینه‌سازی ظهور منجی عالم بشریت (عج) این مأموریت تمدنی در زیارت‌نامه ایشان نیز تجلی دارد؛ آنجا که زائر با فراز «اَسأَلُ اللهَ اَن یُرِیَنا فیکُمُ السُّرورَ وَ الفَرَج»، خود را به نهضت انتظار فعال فرا می‌خواند. زیارت ماثور بانوی کرامت، در واقع تعهد زائران به نقش‌آفرینی در فرهنگ انتظار و آرمان ظهور است.

راهکار عملیاتی در همسویی با ماموریت تمدنی بانوی کرامت

در این زمینه ما نیازمند بازمهندسی فرهنگی هستیم. چارچوب نظری و عملیاتی برای هویت‌بخشی دینی و جامعه‌سازی شیعی و نیز طراحی یک نقشه راه عملیاتی برای فعالان فرهنگی و اجتماعی در مسیر ساخت تمدن نوین اسلامی، در ساز‌های پیدا و پنهان این «مأموریت تمدنی» نهفته است. اما نیاز به مطالعات و اندیشه وزی، ایده پردازی، استخراج و تدوین است.

 ما در مرحله اول این مسیر را در چهار ستون اصلی، از نظریه تا اجرا، به اجمال مطرح می‌کنیم. برای عملیاتی کردن این گفتمان در سطح نهاد‌ها و فعالان فرهنگی و اجتماعی، باید از سطح تئوری به راهکار‌های کاربردی و جذاب گذر کنیم. راهکار‌های زیر بر مبنای چهار ستون اصلی فعالیت فرهنگی (آموزش، تولید محتوا، کنشگری اجتماعی و پژوهش) طراحی و دسته‌بندی شده‌اند تا الگوی تمدنی حضرت فاطمه معصومه (س) به یک مدل جامع و عملیاتی تبدیل شود.

آموزش و تربیت؛ تبدیل فرهنگ، آموزه‌ها و مبانی ایمانی به گفتمان زنده و مهارت‌های عملیاتی (مانند مدیریت بحران، مبارزه و مقاومت، و جهاد تبیین). تولید محتوا و رسانه؛ بازتولید محتوا و ساخت روایت‌های نوین برای نشان دادن زنجیره‌ی تأثیرگذاری هجرت و حیات معنوی بانوی کرامت بر ملت‌سازی. کنشگری اجتماعی و میدانی؛ تبدیل مفاهیم عمیق دینی به تعهدات ملموس اجتماعی (مانند خدمت کریمانه). پژوهش و تولید فکر: تحلیل زیارت‌نامه و سیره‌ی بانوی کرامت به مثابه منشور سیاسی-اجتماعی برای تولید اندیشه و نظریه‌های جدید در باب نقش بانوان و دختران.

 درباب گفتمان تمدنی کریمه اهل بیت (س)، بایستی بسیار مطالعه کرد و اندیشه نمود و نوشت. آنچه در این مجال گفتنی است اینکه گفتمان مأموریت تمدنی این بانوی قدیسه و تمدن‌ساز، فراتر از فضائل فردی، یک راهبرد کلان اجتماعی و الهی را نمایندگی می‌کند،، اما این گفتمان تمدنی، تلفیقی تفکیک‌ناپذیر از تقوای فردی و سیر معنوی و آسمانی بانوی کرامت و نقش‌آفرینی و حرکت اجتماعی گسترده ایشان بر بستر زمین و زمان بوده و هست و لذا از فرهنگ‌سازی قم تا امت‌سازی جهانی را در برمی‌گیرد. به عنوان نمونه «معنویت فردی» و «مقاومت فرافردی» از عناصرتلفیقی و هم افزا در این گفتمان محسوب می‌شوند.

به طور خلاصه، مأموریت الهی و تمدنی بانوی کرامت، فعال‌سازی «جهان‌شهرقم» به عنوان پایگاه مذهبی و هویتیِ تشیع، و تبدیل «زائر» و «شیعه» به عنصر «منتظرِ فعال و عامل» در جهت امت‌سازی و ساخت تمدن نوین اسلامی به سوی ظهور و تحقق جهان‌تمدنِ مهدوی (عج) است. بایسته است مجاهدان فرهنگی کشور با الهام از این گفتمان تمدنی، در جهت نیل به اهداف تمدنیِ «بیانیه گام دوم انقلاب اسلامی»، یک «حرکت عمومی» ایجاد کنند.

محمدباقر مشکاتی