باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - سید عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در یادداشتی که دیروز در روزنامه گاردین انگلیس منتشر شد، به بریتانیا، فرانسه و آلمان هشدار داد که تصمیم آنها برای اعمال مجدد تحریم‌های سازمان ملل از طریق مکانیسم ماشه، یک «اشتباه بزرگ» است که آنها را از روند‌های دیپلماتیک آینده کنار خواهد گذاشت. عراقچی تأکید کرد که این اقدام تروئیکای اروپای فاقد پایه قانونی بوده و تنها اروپا را به حاشیه خواهد راند، در حالی که ایران آماده دیپلماسی واقعی با نظارت شدید بر برنامه هسته‌ای در ازای لغو کامل تحریم‌هاست.

عراقچی در این یادداشت خطاب به سه کشور اروپایی نوشت: «همان‌طور که به همتایان اروپایی خود هشدار داده‌ام، قمار آنها به نتیجه مورد نظر دست نخواهد یافت. برعکس این اقدام تنها، آنها را بیشتر به حاشیه رانده و از دیپلماسی آینده حذف خواهد کرد، با عواقب منفی گسترده برای کل اروپا از نظر اعتبار و جایگاه جهانی.» این موضع قاطع، که برمبنی تحلیل‌های حقوقی و سیاسی استوار است، نشان می‌دهد که اگر غرب مسیر تحریم و فشار را ادامه دهد، سران سیاسی و نظامی ایران ممکن است به سمت سناریو‌های احتمالی حرکت کنند که ابزار‌هایی برای حفظ امنیت ملی و تعادل استراتژیک کشور هستند.

سناریو اول: کنار گذاشتن اروپا از مذاکرات و تقویت دیپلماسی شرقی و جهانی جنوب
یکی از سناریو‌های کلیدی پیش‌روی کشور، حذف کامل اروپا از دور‌های آینده مذاکرات هسته‌ای و مسائل منطقه‌ای و تمرکز بر دیپلماسی با دیگر قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای است. در این سناریو، ایران می‌تواند همانند ایالات‌متحده که در دوره ترامپ اروپایی‌ها را از میز مذاکره حذف کرد این اتحادیه را از مذاکرات آینده کنار بگذارد و مذاکرات را با طرف‌های دیگر پیش ببرد، به‌ویژه اگر واشنگتن نشانه‌هایی از انعطاف در لغو تحریم‌ها نشان دهد. این رویکرد، که بر پایه تجربیات گذشته مانند مذاکرات غیرمستقیم در عمان استوار است، می‌تواند اروپا را به طور کامل از معادلات دیپلماتیک حذف و وزن سیاسی آن را در معادلات جهانی کاهش دهد.

همزمان، تهران می‌تواند ارتباطات استراتژیک خود را با کشور‌هایی مانند چین، روسیه، هند، برزیل و دیگر اعضای جنوب جهانی در قالب چارچوب‌های همکاری چندجانبه مانند بریکس و سازمان همکاری‌های شانگهای تقویت کند. این کشورها، که در سال‌های اخیر نقش فزاینده‌ای در نظام بین‌الملل ایفا کرده‌اند، می‌توانند شرکای قابل اعتمادی برای کشورمان باشند. برای مثال، عضویت کامل ایران در بریکس و سازمان همکاری‌های شانگهای، که در سال‌های اخیر تحقق یافته، بستری برای تقویت همکاری‌های اقتصادی و سیاسی فراهم کرده است. این سناریو، که ریشه در منطق و نظریات رئالیستی دارد، به ایران امکان می‌دهد تا با تکیه بر ائتلاف‌های جدید، وابستگی به غرب را به حداقل برساند.

تحلیل‌های سیاسی نشان می‌دهند که اگر تحریم‌های سازمان ملل براساس فعال سازی مکانیسم ماشه مجددا اعمال شود، ایران ممکن است مذاکرات با سه کشور اروپایی را کاملاً متوقف کرده و نظرات آنها را در مسائل هسته‌ای و منطقه‌ای نادیده بگیرد. به جای آن، تهران می‌تواند با استفاده از ظرفیت‌های بریکس، مانند بانک توسعه جدید، تحریم‌های اقتصادی را خنثی کند یا از طریق همکاری‌های نظامی و اقتصادی با روسیه و چین، جایگاه خود را در منطقه تقویت نماید. از منظر حقوقی، این اقدام مشروع است، زیرا نقض تعهدات برجام توسط غرب، ایران را مجاز به انتخاب راهکار‌های جدید می‌کند. این سناریو نه تنها اروپا را منزوی می‌کند، بلکه می‌تواند بازار‌های اقتصادی و نفوذ سیاسی این قاره در خاورمیانه را به شدت تضعیف کند، که عواقب بلندمدتی برای جایگاه جهانی اروپا خواهد داشت.

سناریو دوم: افزایش برد موشکی و تقویت توان دفاعی

از منظر نظامی، یکی از کارت‌های کلیدی کشور، برداشتن محدودیت‌های خودخواسته بر برد موشک‌های بالستیک است. ایران تاکنون برای جلوگیری از تشدید تنش‌ها و حفظ امنیت روانی اروپا، برد موشک‌های خود را به حدود ۲۰۰۰ کیلومتر محدود کرده، اما در صورت تداوم فشار‌های غربی، نیرو‌های مسلح می‌توانند این محدودیت را بردارند و موشک‌هایی با برد بیشتر توسعه دهند که مستقیماً اروپا را پوشش دهد. این اقدام، که بر پایه اصول بازدارندگی علمی استوار است، پاسخی به تهدیدات بوده و می‌تواند تعادل قدرت را در منطقه تغییر دهد.

تحلیل‌های نظامی نشان می‌دهند که نیرو‌های مسلح و متخصصین نظامی کشور قابلیت فنی لازم برای این توسعه این راهبرد را دارند و این سناریو می‌تواند در صورت بازگشت قطعنامه‌های سازمان ملل اجرایی شود. سران نظامی، با توجه به حملات اخیر به تأسیسات کشور و سکوت اروپائیان در برابر تجاوزات دیوانه‌وار اسرائیل و ایالات‌متحده، ممکن است این مسیر را برای نشان دادن قاطعیت خود انتخاب کنند. این سناریو، بدون منجر شدن به جنگ مستقیم، می‌تواند غرب را به تجدیدنظر در سیاست‌های خود وادار.. همکاری‌های فنی با شرکای شرقی، مانند روسیه و چین، می‌تواند توان دفاعی ایران را چند برابر کند.

باید این نکته را مدنظر قرار داد که این سناریو تنها در شرایط اضطراری پیگیری خواهد شد، اما در صورت بسته شدن در‌های دیپلماسی، اجرای آن کاملا محتمل و اجتناب‌ناپذیر است.

سناریو سوم: خروج از NPT و پروتکل الحاقی، همراه با گسترش فعالیت‌های هسته‌ای
از منظر فنی و حقوقی، خروج از پیمان عدم اشاعه هسته‌ای (NPT) و پروتکل الحاقی یکی از قدرتمندترین کارت‌های ایران است که اخیراً در مجلس شورای اسلامی نیز مطرح شده. در این سناریو، اگر غرب به فعال‌سازی مکانیسم ماشه روی آورد، دولت می‌تواند از ان‌پی‌تی خارج شود، که این امر دسترسی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) را قطع کرده و برنامه هسته‌ای را بدون محدودیت‌های بین‌المللی گسترش می‌دهد. طرح اضطراری مجلس برای خروج از ان‌پی‌تی، که در پاسخ به اقدامات تروئیکای اروپایی تدوین شده، نشان‌دهنده آمادگی سران برای این گام بسیار مهم است.

از نظر فنی، این خروج می‌تواند به افزایش سطح غنی‌سازی اورانیوم، توسعه سانتریفیوژ‌های پیشرفته، و توقف نظارت‌های آژانس بین‌المللی انرژی اتمی منجر شود. تحلیل‌ها نشان می‌دهند که این سناریو رژیم عدم اشاعه را تضعیف خواهد کرد و برای ایران اهرمی درجهت مذاکرات خواهد بود. سران سیاسی، با توجه به اینکه ان‌پی‌تی محدودیت‌هایی بدون تضمین مزایای اقتصادی برجام ایجاد کرده، ممکن است این گزینه را جدی بگیرند. قطع مذاکرات با غرب و پایان همکاری با آژانس نیز بخشی از این سناریو خواهد بود. این رویکرد، که بر پایه حقوق بین‌الملل است، نشان‌دهنده آمادگی ایران برای استقلال کامل هسته‌ای در صورت بسته شدن در‌های دیپلماسی است، اما تهران همچنان مذاکرات را با طرف‌های غربی ترجیح می‌دهد.

سناریو‌های مکمل: افزایش غنی‌سازی و ائتلاف‌های منطقه‌ای
علاوه بر سناریو‌های اصلی، گزینه‌هایی مانند افزایش فوری سطح غنی‌سازی به بالای ۶۰ درصد و توسعه برنامه‌های هسته‌ای غیرنظامی، اما پیشرفته می‌تواند مطرح شود. همچنین، تقویت ائتلاف‌های منطقه‌ای و همکاری‌های نظامی عمیق‌تر با روسیه و چین، بخشی از پاسخ ایران خواهد بود. این سناریو‌ها می‌توانند فشار‌های اقتصادی تحریم‌ها را خنثی کرده و ایران را به عنوان قدرتی مستقل تثبیت کنند.

فرصتی کوتاه برای دیپلماسی
سناریو‌های مطرح‌شده، که بر پایه دلایل حقوقی و تحلیل‌های علمی استوار هستند، نشان‌دهنده عزم ایران برای دفاع از حقوق خود است. اگر غرب، به ویژه اروپا، به دیپلماسی بازنگردد و تحریم‌ها را اعمال کند، سران کشور ممکن است برای تحقق امنیت و منافع ملی به سراغ سناریو‌های محتمل بروند. تهران همچنان در‌های مذاکره را باز نگه داشته و تأکید دارد که بازگشت به برجام با لغو کامل تحریم‌ها بهترین راه است. این رویکرد، ریشه در منطق و واقع‌بینی داشته و فرصتی کوتاه برای غرب فراهم می‌کند تا از اشتباه استراتژیک خود عقب‌نشینی کند.

*کارشناس بین‌الملل