باشگاه خبرنگاران جوان؛ رضوان پاک منش - سد تاج امیر بر روی رودخانه خاوه در حوضه آبریز کرخه و در فاصله حدود ۲۰ کیلومتری جنوب‌شرق شهر نورآباد واقع است. 

سد از نوع خاکی با هسته رسی و سنگ‌ریزه‌ای طراحی شده و دارای ویژگی‌هایی مانند ارتفاع از پی حدود ۵۰ متر، طول تاج حدود ۲۲۵ متر و عرض تاج ۸ متر گزارش شده است. حجم مخزن آن در حدود ۸.۱۵ میلیون متر مکعب است. 

از اهداف اصلی سد می‌توان به تأمین نیاز آبی برای اراضی پایین‌دست (آبی‌سازی زمین‌های کشاورزی)، تأمین آب شرب برای مناطق روستایی و شهری پایین‌دست، تأمین آب صنایع محلی، کنترل سیلاب و روان‌آب‌ها فصلی و ایجاد اشتغال محلی و توسعه اقتصادی منطقه اشاره کرد.

با افتتاح کامل این سد، حدود ۴۰۰ هکتار از اراضی دیم پایین‌دست قرار است به آبی تبدیل شوند. 

پروژه سد تاج امیر از سال‌های قبل کلید خورد، اما با موانع متعددی مواجه شد. عملیات اجرایی سد با کارفرمایی شرکت آب منطقه‌ای لرستان و پیمانکاری قرارگاه سازندگی خاتم الانبیا از سال ۱۳۹۵ آغاز شد. اما در سال‌های بعد، به‌دلیل کمبود اعتبار و مسائل مالی، کار متوقف شد و پیشرفت پروژه طی سال‌ها با تأخیر همراه بود. در دوره اخیر، پروژه دوباره فعال شد و عملیات تکمیلی و شبکه پایاب (کانال‌ها و تأسیسات پایین‌دست) در حال اجرا است.

سد تاج امیر دلفان در تاریخ ۳ مهرماه ۱۴۰۴ با دستور وزیر نیرو به صورت تصویری افتتاح شد. وزیر نیرو هنگام افتتاح رسماً بهره‌برداری سد را اعلام کرد و گفت این طرح با ظرفیت حدودی ۹ میلیون متر مکعب به سد‌های فعال استان لرستان افزوده می‌شود و هزینه اجرای این طرح در زمان افتتاح در حدود هزار میلیارد تومان بوده است. 

سد تاج امیر، امید تازه برای مهار کم آبی و توسعه کشاورزی در دلفان

حسن نژاد مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان گفت: سد تاج امیر به عنوان یکی از طرح‌های مهم توسعه منابع آب استان معرفی شده است که می‌تواند زمینه‌ساز رونق کشاورزی و اشتغال در منطقه باشد.

داریوش حسن‌نژاد بیان کرد: که سد تاج امیر “یک پروژه حیاتی برای توسعه پایدار منطقه” است و با استفاده از آن آب شرب روستا‌های پایین‌دست و شهر نورآباد به میزان حدود ۲.۵ میلیون مترمکعب در سال تأمین خواهد شد. 

وی افزود: اهداف سد شامل تأمین آب شرب، آبیاری ۴۰۰ هکتار اراضی، تأمین آب صنایع (حدود ۵۰۰ هزار مترمکعب در سال) و کنترل روان‌آب‌ها است. 

مدیرعامل آب منطقه‌ای لرستان اظهار کرد: برای صنایع منطقه حدود ۵۰۰ هزار مترمکعب در سال از آب سد در نظر گرفته شده است و هم چنین این سد می‌تواند عملکردی برای تنظیم سیلاب‌های فصلی و رفت‌وآمد رواناب‌ها داشته باشد.

حسن نژاد با اشاره به نقش سد تاج امیر در اشتغال و توسعه منطقه در ادامه افزود: با بهره‌برداری از سد فرصت شغلی برای حدود ۲۰۰ نفر ایجاد شده است.

وی با تاکید براهمیت تبدیل اراضی دیم به آبی و رونق کشاورزی گفت: بخشی از دلایل ساخت سد، افزایش بهره‌وری کشاورزی و کاهش ریسک خشکسالی برای کشاورزان منطقه است و به این ترتیب، پروژه به عنوان یکی از طرح‌های مهم زیرساختی در منطقه هدف‌گذاری شده که بتواند هم مشکل کمبود آب شرب را کاهش دهد و هم به توسعه کشاورزی و صنعت منطقه کمک کند.

سدی برای توسعه یا خطری برای آینده؟

 ظرفیت مخزن نسبت به نیاز‌ها ممکن است کم باشد. ظرفیت ۸٫۱۵ میلیون مترمکعب برای منطقه‌ای با هدف تأمین آب شرب، آبیاری و صنعت ممکن است اگر بارش کمتر از حد متوسط باشد، کافی نباشد.

گر سیستم لوله‌کشی، کانال‌ها یا شبکه آبیاری کامل نشده باشد، حتی اگر آب ذخیره شود، استفاده مؤثر از آن ممکن نیست تا زمانی که شبکه به بهره‌برداری برسد.

در سال‌هایی که بارش کمتر از متوسط باشد، میزان آب ذخیره شده پایین است و سد نمی‌تواند به تمام اهدافش برسد. کاهش بارش مشاهده شده در استان این ریسک را افزایش می‌دهد.

در مخازن باز، بخشی از آب ذخیره شده از طریق تبخیر از دست می‌رود. این در مناطق گرم و خشک، به ویژه در تابستان، رقم قابل توجهی می‌شود. همچنین نشتی یا نفوذ غیرمترقبه اگر کنترل نشود، ممکن است باعث هدررفت آب شود.

هزینه اجرای طرح ۱۰۰۰ میلیارد تومان نسبت به مقدار آبی که سالانه تأمین می‌کند، باید تحلیل شود که آیا بازگشت سرمایه منطقی است یا خیر.

سدسازی ممکن است تأثیر بر مسیر رودخانه و اکوسیستم پایین‌دست داشته باشد (مثلاً بر گونه‌های آبزی، کاهش دبی طبیعی رودخانه بعضی ماه‌ها) که این نکات در مورد پروژه ذکر نشده‌اند.

اگر تخمین جریان‌ها، رواناب‌ها و الگوی بارش به درستی انجام نشده باشد یا مدل با واقعیت منطقه هم‌خوانی نداشته باشد، ممکن است توقعات پروژه با واقعیت تطابق نداشته باشد.

تاج امیر، نیاز امروز یا میراث فردا؟

شاهرخی استاندار لرستان گفت: موفقیت نهایی طرح بستگی به عواملی دارد و اگر کانال‌ها و تأسیسات انتقال آب کامل و دقیق اجرا نشوند، بخشی از مزایای سد ممکن است محقق نمی‌شود.

شاهرخی افزود: سد‌ها به مراقبت مداوم نیاز دارند؛ تعمیرات، نظارت بر رسوب، کنترل سطوح و مدیریت سیلاب باید پیوسته باشد و تأثیرات تغییر پوشش زمین، اکوسیستم رودخانه‌ای پایین‌دست و تاثیر بر جوامع محلی باید مدیریت شود.

استاندار لرستان با تاکید برضرورت تخصیص به موقع بودجه برای حفظ تأسیسات، نگهداری شبکه‌ها و توسعه‌های بعدی در ادامه گفت، همکاری مردم محلی و آگاه‌سازی مانند حادثه غرق شدن نوجوان، لازم است مردم منطقه درباره مخاطرات و ممنوعیت استفاده از آب سد آگاه شوند و نظارت اجتماعی تقویت شود.

با در نظر گرفتن اطلاعات موجود می‌توان به برخی نقاط قوت و یا نقاط ضعف احتمالی پرداخت. با کاهش بارش نسبت به متوسط بلندمدت، داشتن یک مخزن برای ذخیره آب در فصول‌تر (پاییز و زمستان) و استفاده در فصول خشک (بهار و تابستان) منطقی به نظر می‌رسد.

۲٫۵ میلیون مترمکعب در سال برای آب شرب منطقه اگر محقق شود، می‌تواند فشار از منابع آب زیرزمینی یا دیگر منابع کم‌آب را کم کند.

آبی کردن ۴۰۰ هکتار زمین دیم می‌تواند تولید کشاورزی منطقه را بهتر کند و کاهش خسارت خشکسالی را به همراه داشته باشد. در زمان بارش‌های سنگین، کنترل رواناب می‌تواند به کاهش سیلاب در پایین‌دست کمک کند. بهره‌برداری از سد می‌تواند فرصت شغلی و رونق بخشی از فعالیت‌های اقتصادی منطقه را فراهم کند.

حوادث، نگرانی‌ها و چالش‌های باقی‌مانده

یکی از حوادث تلخ گزارش‌شده غرق شدن یک نوجوان ۱۳ ساله در دریاچه سد است. بر اساس گزارش‌ها، وی هنگام شنا در سد غرق شده بود. 

بخشدار خاوه در این زمینه تأکید کرده است که شنا در سد مجاز نیست و تابلو‌های هشدار نصب شده‌اند، اما برخی افراد به این امر توجه نکردند. 

وی گفت:مقرر شد تشریح کامل خطرات توسط عوامل کارگاه با حضور تمامی عوامل و ارکان طرح و شهرستان و مساعدت و همکاری دستگاه‌های ذی‌ربط مانند هلال‌احمر، نیروی انتظامی، دادستانی، بخشداری و دهیاری‌های روستا‌های اطراف انجام پذیرد.

آب منطقه‌ای لرستان ادامه داد: یکی از چالش‌های پروژه، اجرای کامل شبکه پایابو خطوط انتقال آب پایین‌دست سد است که هنوز در برخی نقاط نیاز به تکمیل دارد. 

وی تاکید کرد: تأمین منابع مالی و تخصیص اعتبارات لازم در مراحل تکمیلی پروژه یکی از نقاط ضعف این طرح در گذشته بوده است و رویکرد عملیاتی پس از افتتاح، نظارت بر بهره‌برداری و نگهداری تأسیسات سوددهی پروژه و جلوگیری از مشکلات اجرایی در آینده، از جمله مسائل پیش‌رو است.

در مجموع، ساخت سد «تاج امیر» با اهدافی منطقی برای منطقه‌ای که در معرض کمبود آب قرار دارد، توجیه دارد، مخصوصاً اگر پروژه به‌صورت کامل اجرا شود (شبکه پایین‌دست، کنترل دقیق مخزن، مدیریت مصرف آب) و در سال‌های پر بارش بتواند ذخیره‌ی کافی ایجاد کند.

سد تاج امیر دلفان اگر به درستی بهره‌برداری شود، می‌تواند تأثیرات مثبت چشمگیری در منطقه داشته باشد. افزایش پایداری تأمین آب شرب و کاهش فشار بر منابع زیرزمینی، افزایش سطح زیرکشت آبی در اراضی پایین‌دست و افزایش محصول، توسعه اشتغال کشاورزی و درآمد روستایی، کاهش خسارات ناشی از سیلاب و روان‌آب‌ها و امکان توسعه صنعتی در منطقه با تأمین آب مطمئن از مهم‌ترین این تاثیرات است.