باشگاه خبرنگاران جوان؛ رضوان پاک منش - رودخانه‌ی کاکارضا یکی از جریان‌های مهم آبی در محدوده‌ی شهرستان الیگودرز در استان لرستان است که از دامنه‌های زاگرس سرچشمه می‌گیرد و پس از عبور از دشت‌ها و روستا‌های متعدد، به‌عنوان یکی از شاخه‌های فرعی حوزه‌ی آبریز دز و کرخه ایفای نقش می‌کند.

 این رودخانه نه تنها منبع حیات برای ساکنان محلی و کشاورزی منطقه بوده، بلکه بخشی از هویت طبیعی و فرهنگی لرستان را نیز شکل داده است.

با این حال، کاکارضا در سال‌های اخیر با مجموعه‌ای از چالش‌ها و تهدید‌های جدی روبه‌رو شده است که حیات آن را به خطر انداخته‌اند.

 کاهش شدید دبی و خشک‌سالی‌های پی‌درپی

مدیر منابع آب شهرستان سلسله هشدار داده است که رودخانه کاکارضا به علت کاهش نزولات جوی و برداشت بی‌رویه آب در حال خشک شدن است.

وی گفته که دبی ورودی به منطقه الشتر از رودخانه هرو ـ کاکارضا در روستای کشورزه کمتر از ۵۰۰ لیتر در ثانیه شده است. 

یکی از اساسی‌ترین مشکلات رودخانه کاکارضا،  کاهش چشمگیر آبدهی در اثر تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی است. بر اساس داده‌های هواشناسی لرستان، میانگین بارش سالانه طی دو دهه‌ی اخیر بین ۲۰ تا ۴۰ درصد کاهش یافته است. این کاهش، در کنار برداشت‌های بی‌رویه، سبب شده در برخی ماه‌های سال جریان رودخانه کاملاً خشک شود.

خشک‌سالی علاوه بر نابودی اکوسیستم‌های آبی، موجب از بین رفتن گونه‌های ماهیان بومی، کاهش حاصل‌خیزی خاک‌های اطراف و مهاجرت اجباری برخی کشاورزان شده است.

 برداشت‌های غیرمجاز آب برای کشاورزی

 مسئولین هشدار داده‌اند که کشت محصولات آب‌دوست مانند برنج در شرایط کم‌آبی، حقوق کشاورزان پایین‌دست را تضییع می‌کند و در موارد تخلف، پرونده قضایی تشکیل خواهد شد. 

از کشاورزان درخواست شده از نصب موتور تلمبه در نقاطی که باعث آسیب به رودخانه و باغات پایین‌دست می‌شود، خودداری کنند.

ورود قاطع دستگاه قضایی برای آزادسازی بستر رودخانه مورد تأکید قرار گرفته است. 

همکاری بین منابع آب، جهاد کشاورزی و دستگاه قضایی برای رفع تصرف و احیای رودخانه اعلام شده است.

در طول مسیر رودخانه، ده‌ها موتورپمپ برای آبیاری مزارع نصب شده‌اند. در نبود نظارت مؤثر،  برداشت‌های غیرمجاز و بی‌رویه آب عملاً تعادل طبیعی رودخانه را برهم زده است.

در فصول گرم، به‌ویژه تابستان، حجم برداشت آن‌قدر زیاد است که جریان پایین‌دست تقریباً متوقف می‌شود. این مسئله نه تنها به نابودی زیستگاه‌های طبیعی انجامیده، بلکه باعث افزایش منازعات محلی بر سر حق‌آبه نیز شده است.

 ورود فاضلاب و آلودگی‌های انسانی

در بخش‌هایی از مسیر، فاضلاب خانگی روستا‌ها و حتی پسماند دامداری‌ها بدون تصفیه به داخل رودخانه رها می‌شود. این امر موجب افزایش آلودگی میکروبی و شیمیایی آب شده است.

رنگ و بوی آب در برخی نقاط تغییر یافته و در فصول کم‌آبی، میزان آلودگی به سطحی می‌رسد که حتی دام‌ها هم از نوشیدن آن خودداری می‌کنند. نبود شبکه‌ی فاضلاب روستایی و ناآگاهی مردم نسبت به تبعات زیست‌محیطی این کار، مشکل را عمیق‌تر کرده است.

 تخریب حریم و بستر رودخانه

در سال‌های اخیر، توسعه‌ی بی‌برنامه‌ی روستا‌ها و ساخت‌وساز‌های غیرمجاز در حریم رودخانه، سبب تغییر مسیر طبیعی جریان آب و تضعیف پوشش گیاهی حاشیه‌ای شده است. این وضعیت در مواقع بارش شدید یا سیلاب، خطر تخریب خانه‌ها و مزارع را چند برابر می‌کند.

ریشه‌ی این مسئله، نبود اجرای قاطع قوانین حریم رودخانه‌ها و ضعف هماهنگی بین اداره‌های آب منطقه‌ای، منابع طبیعی و دهیاری‌هاست.

 تهدید تنوع زیستی و فرسایش خاک

رودخانه کاکارضا زیستگاه گونه‌های متنوعی از گیاهان، پرندگان و ماهیان بومی بوده است. اما با تخریب زیستگاه و کاهش جریان آب، بسیاری از گونه‌ها یا از بین رفته‌اند یا به مناطق دیگر مهاجرت کرده‌اند.

افزون بر این، از بین رفتن پوشش گیاهی در حاشیه رود، باعث افزایش فرسایش خاک و رسوب‌گذاری در بستر رودخانه شده که خود به مرور زمان عمق مفید رود را کاهش داده و احتمال وقوع سیلاب را افزایش می‌دهد.

 نبود برنامه‌ی جامع مدیریت آبخیز

تمامی مشکلات بالا در نهایت به یک علت بنیادی برمی‌گردد: نبود مدیریت یکپارچه آبخیز کاکارضا. طرح‌های جزئی، مقطعی و بدون مشارکت مردم محلی، نه‌تنها مشکل را حل نکرده بلکه گاه آسیب را تشدید کرده‌اند.

در حالی‌که مدیریت علمی آبخیز باید هم‌زمان به کنترل سیلاب، احیای پوشش گیاهی، آموزش جوامع محلی و تأمین نیاز آبی پایدار توجه کند، در این حوزه هنوز رویکرد جامع و هماهنگی دیده نمی‌شود.

رودخانه کاکارضا نه‌تنها یک جریان آبی، بلکه شریان حیات فرهنگی و طبیعی لرستان است. نجات آن نیازمند اراده‌ی جمعی، همدلی نهاد‌های اجرایی و تغییر نگرش مردم نسبت به منابع طبیعی است.

اگر امروز اقدام نکنیم، فردا شاید از کاکارضا تنها نامی در خاطره‌ها باقی بماند.